Logopedia – (logos – słowo, mowa; paideia – wychowanie), nauka o kształtowaniu właściwej mowy w okresie jej rozwoju i jej doskonaleniu w późniejszym okresie (logopedia ogólna), a także o usuwaniu różnego rodzaju wad i zaburzeń mowy (logopedia specjalna).

Logopeda – specjalista w zakresie logopedii.

Działania logopedy obejmują kształtowanie prawidłowej mowy, czyli dbanie o jej prawidłowy i jak najlepszy rozwój pod względem fonetycznym, gramatycznym i leksykalnym, usuwanie zaburzeń głosu, usuwanie wad wymowy oraz nauczanie mowy w przypadku jej braku lub utraty. Logopeda oddziałuje na psychikę w celu wytworzenia właściwego stosunku do wady mowy i zapobiegania ujemnemu jej wpływowi na kontakty interpersonalne oraz kształtowanie osobowości. Do zadań logopedy należy również usuwanie trudności w czytaniu i pisaniu. Poniżej podzielę się kilkoma ważnymi uwagami na temat rozwoju mowy dziecka, z perspektywy mojej pracy w zawodzie logopedy oraz wiedzy teoretycznej jaką posiadam na podstawie literatury fachowej. Porozumiewanie się z otoczeniem to odbieranie i pełne rozumienie komunikatów słownych, a także ich nadawanie, a więc informowanie swoich bliskich, rówieśników i inne osoby o tym, co myślimy, czujemy, widzimy i czego pragniemy. Zawsze podczas nadawania komunikatów (mówienia) korzystamy ze słów i powiązań między słowami, które zmagazynowane są w naszej pamięci. Magazyn ten rozrasta się z wiekiem dziecka. Dziecko może mieć trudności w tworzeniu wypowiedzi, jeżeli zasób jego słownictwa jest niewystarczający lub budowanie zdań poprawnych pod względem gramatycznym stanowi barierę nie do pokonania. Bywa też i tak, że zdania są prawidłowe pod względem gramatycznym (rzadko bywają zniekształcone), ale niektóre dźwięki mowy zastąpione są innymi głoskami lub są deformowane, tzn. w wyniku nieprawidłowego ułożenia narządów mowy powstają inne, obce dla języka polskiego brzmienia dźwięków mowy. Niekiedy możemy także zaobserwować ten nieprawidłowy układ narządów artykulacyjnych, np. podczas międzyzębowej artykulacji (także wargowo – zębowej i bocznej). Nasze za- strzeżenie może budzić także niepłynność, zbyt szybkie lub zbyt wolne tempo wypowiedzi, czy jej monotonność. Prawidłowe wymawianie dźwięków mowy (głosek) nie jest możliwe bez umiejętności efektywnego dla uzyskania odpowiedniego brzmienia wypowiedzi – oddychania bez wykorzystania w pełni głosu, bez odpowiedniej sprawności ruchowej narządów artykulacyjnych (warg, języka, podniebienia miękkiego i żuchwy). Niezbędnym warunkiem dla uzyskania właściwego brzmienia dźwięków mowy jest także sprawność w zakresie słuchu mownego (fonemowego i fonetycznego). Jeżeli więc dostrzegą państwo u swego dziecka jeden z wyżej opisanych objawów zaburzeń w mówieniu, należałoby się skontaktować z logopedą. W celu lepszej orientacji Państwa o prawidłowościach lub nieprawidłowościach w stanie rozwoju mowy u Waszych dzieci, przedstawię krótko stany rozwoju mowy dzieci:

1. Początkowo dziecko komunikuje się z dorosłymi za pomocą krzyku. Po krzyku matka poznaje, że dziecko jest głodne, mokro mu, zimno. Dziecko zaczyna kojarzyć, że ilekroć krzyczy, tylekroć zjawia się matka. Jest to pierwsze porozumienie. Krzyk jest też ćwiczeniem narządu oddechowego: wdech – krótki, wydech długi, powolny.

a) W 2 – 3 miesiącu życia niemowlę zaczyna wydawać różne dźwięki (głużenie albo gruchanie), towarzyszące nieskoordynowanym ruchom kończyn i całego ciała. Głużenie to jeszcze nie mowa, ale nieświadome ćwiczenie narządów artykulacyjnych. W głużeniu wyróżnia się samogłoski, spółgłoski, grupy samogłoskowe i spółgłoskowe. Głużą wszystkie dzieci, także głuche. Już w okresie gruchania niemowlę zaczyna przygotowywać się do wydawania podstawowych dźwięków mowy. W mózgu powstają pierwsze skojarzenia między wydawanymi dźwiękami a odpowiadającymi im ruchami z aparatu artykulacyjnego.

b) W drugiej połowie pierwszego roku życia obserwujemy u dziecka gaworzenie. Mamy tu do czynienia z zamierzonym powtarzaniem dźwięków. Dzięki nabywaniu takich cech, jak spostrzegawczość, skupienie uwagi, dziecko naśladuje teraz dźwięki, które wydało przypadkowo (powtarza je) oraz dźwięki, które zasłyszało w otoczeniu. Naśladownictwo to, początkowo odruchowe, staje się wnet objawem uwagi i woli. Gaworzenie jest też treningiem słuchu. Gruchając i gaworząc, dziecko „montuje” sobie w ośrodkowym układzie nerwowym bardzo rozbudowaną sieć powiązań. Stopniowo w mózgu zaczynają się też wytwarzać skojarzenia między obrazem wzrokowym przedmiotu a jego dźwiękowym odpowiednikiem. Dziecko zaczyna wtedy rozumieć mowę i wymawiać nazwy przedmiotów w określonym znaczeniu. Bez tych skojarzeń nazwy byłyby dźwiękami bez treści: przedmioty, czynności nie miałyby w umyśle dziecka żadnych odpowiedników.

c) Z końcem pierwszego roku życia dziecko dużo już rozumie, spełnia proste polecenia. Pojawiają się pierwsze wyrazy: mama, tata, baba. Rozwój mowy w tym okresie postępuje równolegle z rozwojem fizycznym: fazie głużenia odpowiada umiejętność unoszenia głowy; gaworzeniu – umiejętność siadania; pierwszym wyrazom – pozycja pionowa, stawanie.

1. Dziecko używa już właściwie wszystkich samogłosek, prócz nosowych. Zasób głosek jakie wymawia: p, b, m, t, d, n, k, ś, czasem ć. Upraszcza grupy spółgłoskowe. Charakterystyczne jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki.

1. W tym czasie mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno już wypowiadać głoski:

a) wargowe: p, b, m oraz zmiękczone pi, bi, mi,

a) wargowo – zębowe: f, w, fi, wi,

b) środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi,

c) tylnojęzykowe: k, g, ch,

d) przedniojęzykowo – zębowe: t, d, n,

e) przedniojęzykowo – dziąsłowe: l.

2. Pod koniec tego okresu mogą się pojawiać głoski s, z, c, dz, a nawet sz, ż, cz, dż. Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, a czasem – zwłaszcza w trudniejszych zestawieniach – bywają zastępowane innymi, łatwiejszymi głoskami, wskutek małej sprawności narządów artykulacyjnych. Dziecko już wie, jak dana głoska powinna brzmieć, ale jeszcze nie umie jej wypowiedzieć.

a) rozumie to, co nie wybiega poza jego wcześniejsze doświadczenia;

b) spełnia polecenie zawierające znane mu wyrazy;

c) komunikuje się z otoczeniem za pomocą zdania kilkuwyrazowego;

d) mówi chętnie i dużo;

e) obserwuje się w jego mowie wiele form gramatycznych niepoprawnych;

f) zaczyna zadawać wiele pytań;

Dziecięca wymowa często rozśmiesza opiekunów dziecka i chętnie jest przez nich naśladowana. Pamiętać należy jednak o tym, że wypowiedzi osób dorosłych są wzorem, według którego dziecko uczy się mówić. Powinny być zawsze pełne i poprawne, a wszystkie głoski wymówione prawidłowo. Zatem nie naśladujcie wymowy Waszego dziecka, ale dostarczajcie mu prawidłowych wzorców.

a) dziecko rozumie i wykonuje polecenia także te z wyrażeniami przyimkowymi (na, pod, do, w, przed, ze, obok);

b) rozpoznaje kolory;

c) wypowiedzi dziecka 4 – letniego wybiegają poza aktualnie przeżywaną sytuację, dziecko potrafi mówić o przeszłości i o przyszłości;

d) spotyka się jeszcze wiele form agramatycznych, ale pojawia się zaciekawienie poprawnością językową;

e) pyta o znaczenie nowych dla niego słów;

f) zadaje dużo pytań, pytania są precyzyjne (dziecko nie tylko pyta: co to?, ale także dlaczego?, jaki jest?) ← na wszystkie pytania dziecka trzeba odpowiadać cierpliwie i wyczerpująco. W ten sposób pobudzamy rozwój dziecka (nowy intelekt);

g) tworzy neologizmy;

h) głoski s, z, c, dz powinny już brzmieć twardo – powinny być wymawiane z zamkniętymi zębami – język nie może wsuwać się między zęby;

i) głoski sz., ż, cz., dż niekiedy pojawiają się, ale wymawiane jako s, z, c, dz w tym wieku są jeszcze prawidłowością, podobnie, jak pojawiające się r może jeszcze być zastępowane przez l.

Uwaga: → odnośnie głoski [r]← nie można zmuszać dziecka do wyartykułowania tej głoski przedłużając r we własnych wypowiedziach (np.: Posłuchaj, przecież to takie łatwe – spróbuj rrrrr) – w ten sposób można uaktywnić do drgania inną część niż przód języka, Np. policzki lub uwulę wywołując r uwularne (tzw. francuskie), które trzeba korygować z logopedą.

a) charakteryzuje wypowiedź wielozdaniowa; chętnie opowiada o przebiegu jakiegoś zdarzenia, relacjonuje obejrzany film lub przewiduje fakty, które jego zdaniem mogą zaistnieć. W swoich wypowiedziach uwzględnia kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo – skutkowe;

b) potrafi wyjaśnić znaczenie słów;

c) potrafi opisać przedmioty podając ich cechy charakterystyczne oraz możliwości zastosowania tych przedmiotów;

d) nieprawidłowości gramatyczne zanikają; dziecko poprawia siebie i innych;

e) wymowa doskonali się – głoska r jest wymawiana prawidłowo, czasem można obserwować fakty niepoprawności;

f) dziecko wymawia także sz., ż, cz., dż wszystkie głoski dźwięczne brzmią dźwięcznie.

Ustalenie się wymowy powinno być zakończone ostatecznie do 6 roku życia, ale proces rozwoju języka trwa nadal. Uczymy się nowych wyrazów. Wypowiedzi wzbogacają się nawet w wieku dojrzałym wraz ze zdobywaniem przez człowieka kolejnych doświadczeń i rozszerzeniem wiedzy o nowych zjawiskach otaczających nas rzeczywistości.

Zasygnalizowałam jedynie fizjologiczne aspekty, nie analizuję zaburzeń patologicznych, gdyż w każdym zaburzeniu dążymy do normatywnego rozwoju mowy. Jesteśmy zdania, że jeżeli wcześnie zauważymy jakieś nieprawidłowości w mówieniu i rozpoczniemy ich korekcję, to efekty naszej pracy będą łatwiejsze do uzyskania i pojawiają się szybciej.

Sygnalizuję jedynie fizjologiczne aspekty, nie analizuję zaburzeń patologicznych, gdyż w każdym zaburzeniu dążymy do normatywnego rozwoju.

1. Oddychanie jest czynnością ważną dla poprawnego mówienia, a także dla prawidłowego rozwoju naszego aparatu artykulacyjnego. Inaczej oddychamy podczas spoczynku (wdech i wydech wykonujemy nosem), inaczej podczas mówienia ponieważ powietrze jest wdychane głównie ustami, częściowo nosem, a wydychane ustami lub nosem – w zależności od wypowiadanych dźwięków mowy. Oddychanie podczas snu, także podczas zabawy, oglądanie telewizji (czyli wtedy, gdy nie mówimy powinno odbywać się tak, że wdychamy powietrze nosem. Usta i szczęki dziecka powinny być wtedy zwarte, powietrze powinno swobodnie przepływać przez jamę nosową. Niezbędnym warunkiem jest więc częste czyszczenie nosa! Dzięki takiemu oddychaniu prawidłowo będzie rozwijał się aparat artykulacyjny i w przyszłości możemy uniknąć wad zgryzu, uzębienia i zaburzeń wymowy spowodowanych nie- prawidłowym oddychaniem jako pierwotną ich przyczyną. Jeżeli Wasze dziecko często ma otwartą buzię, nie jest prawidłowo dotlenione, to powoduje różnego rodzaju zaburzenia, także zmniejszenie intelektu. Przyczyny tego typu oddychania są różne (czasem jest ono nawykowe, może oznaczać powiększenie 3-ciego migdałka, polipy w nosie itp. ← wtedy należy zgłosić się do laryngologa).

2. Ssanie „pustego ” smoczka powinno być zlikwidowane przed ukończeniem 1-szego roku życia; - pokarmy o gęstej konsystencji powinny być podawane łyżeczką już od piątego miesiąca życia. Ważne jest i to, aby dziecko spało z zamkniętymi ustami. Jeżeli podczas snu dziecko ma otwarte usta (nagminnie), jego żuchwa układa się nienaturalnie i w konsekwencji zmienia się też położenie języka. Układ ten (przesunięcie języka do przodu – język spoczywa na łukach zębowych) często utrzymuje się także w ciągu dnia, co w następstwie może doprowadzić do pojawienia się nieprawidłowości w wymawianiu dźwięków mowy. Kontrolujmy więc sposób oddychania naszego dziecka także w czasie snu. Delikatnym ruchem doprowadzajmy do zwarcia szczęk i zamykania warg.

3. Nieprawidłowe połykanie Po wyrośnięciu wszystkich ząbków mlecznych (około 2 r. ż.) powinien ustąpić także dziecięcy typ połykania polegający na wysuwaniu języka do przodu podczas przełykania płynów i pokarmów stałych. W wieku 2 lat dziecko powinno połykać w sposób dojrzały, bez wysuwania języka do przodu, a podnosząc go lekko do góry (tak, jak robi to dorosły człowiek). Utrzymujący się infantylny typ połykania uniemożliwia wykształcenie się umiejętności podnoszenia czubka języka do góry (pionizacji języka), które z kolei prowadzi do braku możliwości poprawnego wymawiania głosek wymagającej pionizacji języka (sz., ż, cz., dąż, r), a także jest najczęstszą przyczyną seplenienia między-zębowego. Pionizacja języka powinna być już w pełni wykształcona u 2 – 3,5 letnich dzieci.

Ze względu na to, że klient logopedy to zazwyczaj 6- letnie dziecko, którego deficyt nie zagraża życiu, tak jak np. zapalenie płuc czy zapalenie opon mózgowych, to i stopień zaangażowania rodziców w terapii jest znacznie mniejszy niż w kontaktach z ratującym życie pediatrą czy specjalistą chorób zakaźnych. Jest to może najprostsze wytłumaczenie bagatelizującej postawy rodziców wobec negatywnego wpływu wady wymowy na osobowość dziecka i jego poprawne funkcjonowanie w szkole, w grupie rówieśniczej.

Wady wymowy są przyczynami wielu niepowodzeń szkolnych. Opóźniony rozwój mowy wymieniony jest jako jedna z przyczyn dysleksji oraz problemów psychicznych dziecka – nieumiejętność odnalezienia się w grupie rówieśników (wstyd przed rówieśnikami, unikanie rozmów, odpowiedzi na lekcji itp.). Dziecko izoluje się, jest zamknięte w sobie, samotne i nieszczęśliwe.

Pamiętajmy, aby pomóc swojemu dziecku zakończyć techniczny rozwój mowy w dobrym okresie, czasem należy skorzystać z fachowej porady logopedy i włączyć się w systematyczną współpracę, utrwalając w domu sugerowane ćwiczenia. Jest to niezbędny warunek efektywnej terapii logopedycznej.

Opracowała: mgr Marzanna Wojciechowska

1. Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP 1996

2. Styczek I., Logopedia, PWN 1980

3. Gałkowski T., Jastrzębowska G. (red.), Logopedia, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego 2001